Dhjetor 9, 2025 | Tuesday
Shënimi i Ditës së të Drejtave të Njeriut me Znj. Hiljmnijeta Apuk
Për të shënuar Ditën Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut, biseduam me znj. Hiljmnijeta Apuk. Apuk është aktiviste me përvojë dhe fituese e Çmimit të Prestigjit të Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Njeriut. Pasi i theu barrierat personale që në moshë të re, ajo u kthye në një nga zërat më të fuqishëm avokues për të drejtat e njeriut dhe riformësimin e standardeve globale për barazi. Ajo ka potencuar plot herë se të drejtat e njeriut nuk janë thjesht çështje ligjore, por çështje e dinjitetit njerëzor, udhëtim – jo destinacion. Në këtë intervistë, ajo na tregon për udhëtimin e saj personal dhe reflektimet e veta për gjendjen e të drejtave të njeriut në botë sot.
Shtëpia e Evropës në Kosovë: Na tregoni pak për udhëtimin tuaj personal, nga fëmijëria e deri më sot. Si ka përparuar zhvillimi juaj akademik dhe profesional?
Hiljmnijeta Apuk: Udhëtimi im në jetë filloi në rrethana modeste dhe në një kohë kur të drejtat e personave me aftësi të kufizuara mezi diskutoheshin. Jam lindur me rritje të kufizuar disproporcionale, domethënë që nga fëmijëria jam përballur me barriera fizike, paragjykime dhe keqkuptime. Megjithatë, falë mbështetjes së fortë të familjes sime, veçanërisht besimit se arsimi mund të ndryshojë jetën, rrugëtimin tim nuk e kanë definuar kufizimet, por mundësitë.
Jam diplomuar dy herë, për Ekonomi dhe Drejtësi. U diplomova në dy fusha të ndryshme sepse doja njohuri që do të më lejonin të avokoja profesionalisht dhe efektivisht për të drejtat e njeriut. Në moshën 18-vjeçare u pajisa me patentë shofer, në një kohë kur pothuajse askush nuk e priste këtë nga një vajzë me aftësi të kufizuara. Kur nuk po arrinim të gjenim një zgjidhje për ta përshtatur makinën për nevojat e mia, e dizajnova vetë dhe inxhinierët e zbatuan me sukses teknikisht. Kjo më mësoi që mos ta pres ndryshimin, por ta krijoj vetë.
Më shumë se tri dekada të jetës sime ia kam kushtuar shoqërisë civile, duke themeluar organizatën “Njerëzit e Vegjël të Kosovës” dhe duke mbështetur ata që zëri u dëgjohet më pak, veçanërisht vajzat dhe gratë në zonat rurale. Aktivizmi më ka çuar gradualisht në nivel ndërkombëtar.
Pata nderin e madh të zgjidhesha nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së si anëtare e Komitetit Ad Hoc të OKB-së, i cili hartoi Konventën për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara. Ky është dokumenti i parë ligjor ndërkombëtar i shekullit të 21-të dhe instrumenti i parë ligjërisht i detyrueshëm global për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara. Konventa për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara është dokument që vendet në mbarë botën janë të detyruara ta zbatojnë. Të jesh pjesë e ekipit që shkroi histori për mbi një miliard njerëz në mbarë botën, është një nga nderet më të mëdha të jetës sime.
Për punën time afatgjatë, pata privilegjin të marr Çmimin e Prestigjit të Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Njeriut, një vlerësim që ndahet vetëm një herë në pesë vjet për një numër të vogël individësh që kanë kontribuar në avancimin e të drejtave të njeriut globalisht, jo vetëm në vendin e tyre. Ky çmim konsiderohet si një nga vlerësimet më të larta të OKB-së dhe shpesh përshkruhet si një hap drejt Çmimit Nobel për Paqe.
Rrugëtimi im nuk ka qenë i lehtë. Jam rritur në Ballkan, ku pengesat janë të shumta dhe ndryshimi vjen ngadalë. Gjithsesi, besoj se një person, përkundër rrethanave, nëse ka mbështetjen e familjes, njohuri dhe këmbëngulje, mund të hapë rrugë që ndryshojnë jo vetëm jetën e vet, por edhe jetët e të tjerëve. Sot, përpiqem të tregoj përmes shembullit tim se nuk janë pengesat që e definojnë personin, por guximi për t’i tejkaluar pengesat dhe për t’i shndërruar në ura për të tjerët.
Shtëpia e Evropës në Kosovë: Ne po e zhvillojmë këtë intervistë me rastin e Ditës së të Drejtave të Njeriut. Si e perceptoni gjendjen e të drejtave të njeriut në botë sot?
Hiljmnijeta Apuk: Gjendja aktuale e të drejtave të njeriut në botë është komplekse dhe plot kontradikta. Nga njëra anë, standardet ndërkombëtare nuk kanë qenë kurrë më të zhvilluara dhe vetëdijësimi global për të drejtat e njeriut nuk ka qenë kurrë më i madh. Nga ana tjetër, sfidat bashkëkohore, konfliktet e armatosura, pabarazitë në rritje, dhuna ndaj grupeve të cenueshme dhe qasja e kufizuar në institucione tregojnë qartë se të drejtat e njeriut mbeten të brishta dhe kërkojnë mbrojtje të vazhdueshme.
Jam veçanërisht e brengosur për pozicionin e atyre që janë më shpesh në margjinat e shoqërisë, si personat me aftësi të kufizuara, gratë, fëmijët dhe komunitetet pa zë në proceset politike. Megjithatë, besoj se ka vend për optimizëm. Shohim angazhim në rritje nga rinia, guximin e aktivistëve në mbarë botën dhe gatishmërinë në rritje të shoqërisë civile për t’i mbrojtur vlerat universale dhe për t’iu përgjigjur shkeljeve të të drejtave.
Dita e të Drejtave të Njeriut është përkujtim se të drejtat e njeriut asnjëherë nuk duhet të merren për të mirëqena. Të drejtat e njeriut materializohen përmes përgjegjësisë së përditshme, bashkëpunimit ndërkombëtar dhe gatishmërisë së secilit individ për të ngritur zërin përballë padrejtësive. Nëse mendojmë globalisht dhe veprojmë lokalisht, siç thotë një nga mesazhet kyçe të OKB-së, ne mund të ndërtojmë shoqëri ku dinjiteti i çdo personi nuk është thjesht ideal, por realitet.
Shtëpia e Evropës në Kosovë: Për dekada, ju keni qenë në vijën e parë të avokimit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara në Kosovë. Cilat janë arritjet më të mëdha që i vëreni sot dhe cilat janë mangësitë?
Hiljmnijeta Apuk: Për dekada, kam qenë në ballë të avokimit për të drejtat e personave me aftësi të kufizuara dhe mund të them se arritjet janë të rëndësishme. Sot, personat me aftësi të kufizuara kanë dukshmëri më të lartë në shoqëri, përfaqësohen me organizata të shoqërisë civile dhe të drejtat e tyre janë paraparë qartë në kornizat ligjore dhe politikat institucionale në shumë fusha. Gjithnjë e më shumë, të rinjtë me aftësi të kufizuara janë aktivë në arsim, kulturë dhe jetën publike, çka është shenjë e përparimit të vërtetë.
Megjithatë, ka ende sfida. Infrastruktura dhe qasja në hapësira publike janë ende të pamjaftueshme, shkalla e punësimit për personat me aftësi të kufizuara është e ulët dhe mungesa e vetëdijes shoqërore ndonjëherë e pengon përfshirjen e vërtetë. Ligjet që ekzistojnë, por nuk zbatohen, nuk e ndryshojnë realitetin. Detyra më e madhe mbetet heqja e vazhdueshme e barrierave dhe luftimi i stereotipeve në mënyrë që të drejtat e personave me aftësi të kufizuara të bëhen praktikë e përditshme, jo thjesht dispozitë formale.
Shtëpia e Evropës në Kosovë: Në përvojën tuaj, a ka përparuar shoqëria kosovare në trajtimin e personave me aftësi të kufizuara? A shihni përmirësim domethënës kur bëhet fjalë për qasjen, gjithëpërfshirjen dhe respektin ndaj dinjitetit të kësaj kategorie?
Hiljmnijeta Apuk: Shoqëria e Kosovës padyshim po ndryshon. Ekziston mirëkuptim, solidaritet dhe gatishmëri dukshëm më e madhe për t’i parë personat me aftësi të kufizuara si pjesëmarrës të barabartë në shoqëri. Të rinjtë, në veçanti, shfaqin ndjeshmëri dhe hapje të shtuar.
Megjithatë, ndryshimi i mentalitetit është proces i ngadaltë. Sfidë mbeten qëndrimet tradicionale, njohuritë e pamjaftueshme dhe stereotipet e rrënjosura thellë. Edhe pse progresi është i dukshëm, ende nuk kemi arritur një nivel ku respekti dhe përfshirja bëhen standarde automatike. Për ta konsoliduar këtë ndryshim, kërkohet edukim i vazhdueshëm, dialog dhe fushata publike.
Shtëpia e Evropës në Kosovë: Konventa e OKB-së për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara është instrument i rëndësishëm ndërkombëtar për mbrojtjen e të drejtave të personave me aftësi të kufizuara. A mendoni se ka zbatim praktik të standardeve të konventës në Kosovë?
Hiljmnijeta Apuk: Konventa e OKB-së për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara është dokument historik. Është instrumenti i parë ligjor ndërkombëtar i shekullit të 21-të, që i obligon shtetet të sigurojnë pjesëmarrje të plotë dhe barazi për personat me aftësi të kufizuara. Kosova ka bërë hapa të rëndësishëm në zbatimin e saj, duke përfshirë reforma ligjore dhe dokumente strategjike që ndjekin frymën e Konventës.
Megjithatë, zbatimi i plotë i standardeve të Konventës kërkon institucione më të forta, bashkëpunim më të mirë ndërsektorial dhe politika konkrete që arrijnë tek çdo qytetar. Shumë esenciale këtu, janë konsistenca, planifikimi afatgjatë dhe monitorimi i vazhdueshëm i zbatimit të ligjit. Konventa është mjet i fuqishëm, por vetëm nëse zbatohet në praktikë.
Shtëpia e Evropës në Kosovë: Cilat janë barrierat më të mëdha që ende pengojnë përfshirjen e barabartë të personave me aftësi të kufizuara në Kosovë: ligjet, infrastruktura apo stereotipet sociale?
Hiljmnijeta Apuk: Barrierat janë shumështresore dhe shkojnë nga ligjore në infrastrukturore dhe shoqërore. Kur flasim për barriera ligjore, ligjet ekzistojnë, por zbatimi i tyre shpesh përballet me mungesë të kapaciteteve financiare dhe institucionale, ndërsa kur bëhet fjalë për ato infrastrukturore, shumë shkolla, objekte shëndetësore, vende pune dhe hapësira publike mbeten ende të paqasshme. Më të vështirat për t’u kapërcyer janë barrierat shoqërore që vijnë për shkak të stereotipeve, që ndikojnë në punësimin, arsimin, ndërveprimin social dhe mundësitë e jetesës në komunitet.
Barriera më e madhe që mbetet e padukshme është supozimi se personat me aftësi të kufizuara “nuk munden”. Ndryshimi i kësaj paradigme është me rëndësi kyçe për përfshirje të vërtetë.
Shtëpia e Evropës në Kosovë: Ju shpesh keni thënë se të drejtat e njeriut nuk janë thjesht çështje ligjore, por çështje e dinjitetit njerëzor. Si mund t’i edukojmë gjeneratat e reja me këtë frymë?
Hiljmnijeta Apuk: Edukimi për të drejtat e njeriut dhe respektimi i diversitetit duhet të fillojë që në moshë më të hershme. Fëmijët në kopshte mësojnë përmes lojës, me kukulla të racave dhe ngjyrave të ndryshme të lëkurës, kukulla me aftësi të kufizuara, kukulla në karrige me rrota ose me pajisje ndihmëse, të cilat u ndihmojnë fëmijëve të zhvillojnë zakone respekti dhe të kuptuarit të dallimeve.
Më vonë, në shkolla dhe komunitete, të rinjtë duhet të mësojnë përmes aktiviteteve praktike dhe projekteve të përbashkëta, të zhvillojnë ndjeshmëri, solidaritet dhe të menduarit kritik; të rriten në mjedise ku respekti për dinjitetin njerëzor është vlerë themelore.
Nëse e rrënjosim zakonin e respektimit të çdo individi që në moshë të re, ne krijojmë gjenerata që do të ndërtojnë shoqëri gjithëpërfshirëse dhe të drejta, ku diversiteti bëhet i natyrshëm dhe i vlerësuar.
Shtëpia e Evropës në Kosovë: Në cilat çështje, sipas përvojës suaj, është urgjent bashkëpunimi rajonal në mënyrë që të sigurohet barazi dhe qasje për të gjithë?
Hiljmnijeta Apuk: Vendet e Ballkanit ndajnë histori, sfida dhe aspirata të përbashkëta. Bashkëpunimi rajonal është thelbësor, veçanërisht në shkëmbimin e përvojave dhe praktikave të mira, fushatat e përbashkëta kundër diskriminimit, për zhvillimin e standardeve rajonale për qasshmërinë, rrjetëzimin e organizatave të shoqërisë civile dhe iniciativat e përbashkëta rinore.
Bashkëpunimi për të drejtat e njeriut nuk është thjesht domosdoshmëri politike. Është një mundësi për rajonin që të dëshmojë se mund të jetë model i përfshirjes dhe solidaritetit.
Shtëpia e Evropës në Kosovë: Si e shihni rolin e mediave dhe rrjeteve sociale në promovimin ose pengimin e avancimit të të drejtave të njeriut?
Hiljmnijeta Apuk: Mediat dhe rrjetet sociale kanë fuqinë të ndryshojnë shoqërinë, për mirë apo për keq. Kur janë të përgjegjshëm, mund të rrisin vetëdijesimin, të fuqizojnë komunitetet e margjinalizuara, të ndërtojnë një kulturë respekti dhe të ekspozojnë diskriminimin. Megjithatë, ato ndonjëherë mund të përhapin stereotipe dhe dezinformata, veçanërisht kur sensacionalizmi vlerësohet mbi etikën. Profesionalizmi, saktësia dhe respekti për dinjitetin njerëzor janë çështje esenciale. Kur mediat funksionojnë siç duhet, ato kthehen në aleat të fuqishëm në luftën për të drejtat e njeriut.
Shtëpia e Evropës në Kosovë: Ju jeni frymëzim për shumë aktivistë të të drejtave të njeriut. Në këtë Ditë Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut, cili do të ishte mesazhi juaj për qytetarët dhe institucionet, por veçanërisht për të rinjtë që avokojnë për të drejtat e njeriut?
Hiljmnijeta Apuk: Në këtë ditë, dua t’jua përkujtoj se të drejtat e njeriut nuk mbrohen vetëm në institucione. Të drejtat e njeriut mbrohen në jetën e përditshme, në fjalën, veprimet, solidaritetin dhe guximin për të vepruar kur shohim padrejtësi. U bëj thirrje qytetarëve të besojnë në fuqinë e zërit të tyre, institucioneve ta zbatojnë vazhdimisht ligjin dhe komunitetit ndërkombëtar të mbetet partner në ndërtimin e një shoqërie gjithëpërfshirëse.
Të drejtat e njeriut janë universale dhe të patjetërsueshme. Është përgjegjësia jonë t’i mbrojmë së bashku.
U them të rinjve që të mos e nënvlerësojnë kurrë fuqinë e zërit të tyre. Ndryshimi nuk ndodh brenda natës, por këmbëngulja, integriteti dhe besimi në drejtësi bëjnë diferencën. Aktivizmi është maratonë, jo sprint 100 metra. Kërkon durim, guxim dhe përkushtim.
Këshilla ime për ata është të mësojnë, të lidhen, të bashkëpunojnë përtej kufijve, të besojnë në vlerat e tyre dhe të mos pranojnë kurrë se pengesat janë arsye për të hequr dorë.
Çdo aktivist i ri është kampion i mundshëm i të drejtave të njeriut në komunitetin e vet. Duhet vetëm një hap me guxim për ta filluar atë rrugëtim.